Jednakże, pierwsza propozycja WPR 2021-2027 nie została przyjęta z entuzjazmem jako zbyt zachowawcza i tak naprawdę nie prowadząca do zasadniczej zmiany w unijnym rolnictwie. W związku z tym w instytucjach Unii Europejskiej (UE) rozpoczęły się rozmowy i negocjacje mające na celu przyjęcie strategicznych dokumentów, które by w rzeczywisty sposób pozwoliły skierować unijną gospodarkę, w tym nie tylko rolną, ale całego systemu żywnościowego, na drogę gwarantującą zielony, zrównoważony rozwój – zgodnie z coraz głośniejszym domaganiem się obywateli UE by na równi potraktowane zostały potrzeby ekonomiczne, społeczne i środowiskowe.
Nasilający się kryzys klimatyczny (susza w całej Europie) oraz wybuch pandemii COVID-19, boleśnie obnażającej słabość unijnego systemu rolno-żywnościowego w stopniu grożącym utratą bezpieczeństwa żywnościowego w Europie, jeszcze mocniej uświadomiły konieczność podjęcia radyklanych zmian w sposobie produkcji, dystrybucji i konsumpcji żywności.
Zmiana klimatu i utrata różnorodności biologicznej stanowią bezpośrednie i trwałe zagrożenie dla bezpieczeństwa żywnościowego i źródeł utrzymania.
Zrozumienie i polityczna akceptacja faktów, że rolnictwo nie może istnieć bez czystego środowiska i przewidywalnego klimatu, a produkcja rolna w Europie nie może być tak głęboko uzależniona od importu środków produkcji (zwłaszcza pasz), pozwoliły na przyjęcie trzech głównych dokumentów – Europejskiego Zielonego Ładu, Strategii na rzecz różnorodności biologicznej oraz Strategii „Od pola do stołu”. Postanowienia zawarte w tych dokumentach – a zwłaszcza w Strategii „Od pola do stołu” – muszą znaleźć się w WPR 2021-2027. Oznacza to również, że będą one musiały znaleźć się w Krajowych Planach Strategicznych WPR, za których przygotowanie są odpowiedzialne władze krajowe państw członkowskich.
Warto zatem dokładnie zapoznać się z propozycjami rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich zaproponowanych w Strategii „Od pola do stołu”, by zrozumieć dlaczego powstała ona „dla sprawiedliwego, zdrowego i przyjaznego dla środowiska systemu żywności”.
Pieniądze dla rolników przyjaznych środowisku
Strategia „Od pola do stołu” zakłada, że wszyscy uczestnicy łańcucha żywnościowego, tzn. od producenta surowców bo konsumenta końcowego muszą odegrać rolę w zapewnieniu tworzenia i funkcjonowania zrównoważonego systemu żywnościowego. W związku z tym planowane jest skierowanie środków finansowych WPR przede wszystkim do rolników, hodowców, rybaków i producentów akwakultury, którzy już działają lub będą działać tak, by jak najmniej szkodzić środowisku i klimatowi. Pieniądze będą płynąć zwłaszcza do tych producentów, którzy przyczyniają się do zmniejszenia zawartości gazów cieplarnianych w atmosferze, głównie dwutlenku węgla. Praktyki rolnicze, które pomagają usuwać CO2 z atmosfery stanowić będą nowe źródła dochodów dla producentów sektora rolnego i rybackiego. Komisja Europejska planuje stworzenie certyfikatów potwierdzających, że dany producent przyczynia się do pochłaniania dwutlenku węgla.
Jednym z najważniejszych założeń Strategii „Od pola do stołu” jest by płatności bezpośrednie zostały skierowane do rolników, którzy potrzebują zwiększenia dochodu oraz którzy realizują zieloną politykę rolną. Natomiast, pieniądze WPR nie powinny już trafiać do podmiotów i firm, które jedynie posiadają grunty rolne.
Tzw. Ekoschematy mają zapewnić znaczące finansowanie dla zrównoważonych praktyk rolniczych, takich jak agroekologia i rolnictwo ekologiczne, rolnictwo precyzyjne, rolnictwo węglowe (przyczyniające się do zmniejszenia emisji CO2) oraz agroleśnictwo, a także praktyki zwiększające dobrostan zwierząt. Na te działania mają być zagwarantowane środki w Krajowych Planach Strategicznych WPR i wydzielony budżet dla ekoschematów.
Gospodarska o obiegu zamkniętym
Gospodarka o obiegu zamkniętym ma ogromne znaczenie dla zahamowania zmiany klimatu oraz ochrony środowiska. Pozostałości z produkcji rolnej, przemysłu spożywczego czy odpadów komunalnych powinny zostać zużyte w biorafineriach produkujących bionawozy, paszę białkową, bioenergię (biogaz) oraz biochemikalia. Pozwoli to na stworzenie nowych miejsc pracy oraz zróżnicowanie dochodów zarówno rolników indywidualnych, jak i ich spółdzielni. Rolnicy powinni ograniczać emisję metanu pochodzącego z produkcji zwierzęcej inwestując w fermentory beztlenowe do produkcji biogazu z odpadów i obornika. W Krajowych Planach Strategicznych jako priorytetowe powinno być potraktowane umieszczanie paneli słonecznych na domach mieszkalnych i zabudowaniach gospodarskich. Warunkiem jest jednakże – niezależnie od tego czy będzie to biotechnologia czy odnawialne źródła energii – by te inwestycje były realizowane w sposób zrównoważony, bez uszczerbku dla bezpieczeństwa żywnościowego oraz różnorodności biologicznej.
Zmniejszenie zużycia pestycydów i nawozów
Strategia „Od pola do stołu” zakłada zmniejszenie stosowania pestycydów chemicznych o 50% do 2030 roku. Może się wydawać, że to bardzo radykalny i ambitny plan do osiągnięcia w zaledwie 10 lat. Jednakże biorąc pod uwagę w jaki sposób pestycydy przyczyniają się do zanieczyszczenia gleby, wody i powietrza oraz utraty różnorodności biologicznej, zwłaszcza masowego wymierania owadów zapylających (w tym pszczoły miodnej), na plan ten należy spojrzeć jak na ogromną szansę dla rolnictwa, opartą na ochronie zasobów naturalnych gwarantujących jego trwałość i wydajność. W związku z tym chemiczne pestycydy, zwłaszcza te najbardziej niebezpieczne będą stopniowo wycofywane. Natomiast, ulepszone zostaną przepisy Zintegrowanego Zarządzania Szkodnikami (ang. IPM – Integrated Pest Management) oraz wdrożenie użycia alternatywnych sposobów ochrony zbiorów przed szkodnikami i chorobami np. takich jak płodozmian i odchwaszczanie mechaniczne. W Krajowych Planach Strategicznych powinny zostać zabezpieczone środki umożlwiające przechodzenie rolnikom na metody alternatywne, w tym stworzenie dla nich całego systemu doradztwa w tym zakresie. Komisja zapowiada ułatwienie dla wprowadzania do obrotu pestycydów zawierających biologiczne substancje czynne oraz wzmocnienie oceny ryzyka pestycydów dla środowiska. Skrócony ma być także czas wydawania zezwoleń na pestycydy przez państwa członkowskie.
Stopniowo będzie również zmniejszane użycie nawozów – o 20% do 2030 roku. Podjęte zostaną działania by zmniejszyć straty składników pokarmowych w glebie o co najmniej 50% przy jednoczesnym zapewnieniu, że nie nastąpi utrata jej żyzności. W obecnej chwili nadmierne stosowanie nawozów – zwłaszcza azotowych i fosforowych – powoduje, że rośnie zanieczyszczenie gleby, wody i powietrza (zwłaszcza podtlenkiem azotu). Prowadzi to także do pogłębiania problemów klimatycznych i zaniku różnorodności biologicznej w rzekach, jeziorach, mokradłach oraz morzach. Zarządzanie nawożeniem musi stać się zrównoważone, zwłaszcza na obszarach o wysokiej intensywności hodowli zwierząt.
Jednocześnie, w uwagi na to, że zmiana klimatu może oznaczać pojawienie się nowych zagrożeń dla zdrowia roślin, wzmocniona zostanie kontrola ich importu na terytorium UE. Przede wszystkim jednak promowane będą systemy uprawy roślin wzmacniające ich odporność oraz poszukiwanie odmian adaptujących się do zmian klimatu. Zgodnie ze strategią „Od pola do stołu” by zapewnić możliwość prowadzenia zrównoważonej produkcji rolnej, konieczne jest także zapewnienie rolnikom pełnego dostępu do wysokiej jakości nasion dostosowanych do presji zmian klimatu. W związku z tym ułatwiona zostanie rejestracja odmian roślin, zwłaszcza w rolnictwie ekologicznym, odmian tradycyjnych i dostosowanych do warunków lokalnych.
Niepokój może budzić natomiast prośba państw członkowskich by rozwiązań dla nasiennictwa poszukiwać w oparciu o nowe techniki genetyczne, po pierwsze z uwagi na ryzyko podniesienia kosztów produkcji dla rolników z uwagi na patentowanie takich odmian roślin, po drugie dlatego, że obywatele UE są przeciwni genetycznym modyfikacjom w rolnictwie, co już wielokrotnie zostało wyrażone w publicznym oprze wobec GMO oraz nowych technik hodowlanych, które, zgodnie z wyrokiem Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, muszą podlegać takiej samej zasadzie ostrożności co klasyczne GMO.
Zrównoważona produkcja zwierzęca
Intensywna produkcja zwierzęca to kolejny z punktów Strategii „Od pola do stołu”. Dziś wiemy, że rolnictwo odpowiada za 10,3% emisji gazów cieplarnianych w UE, a prawie 70% z nich – metan i podtlenek azotu – pochodzi z sektora zwierzęcego. Ponadto 68% całkowitej powierzchni gruntów rolnych w UE jest wykorzystywanych do produkcji zwierzęcej zamiast do produkcji żywności do bezpośredniego spożycia przez ludzi. Systematyczne przechodzenie na coraz bardziej zrównoważoną hodowlę zwierząt jest absolutną koniecznością. W tym celu Komisja Europejska proponuje kilka podstawowych rozwiązań. Pierwszy z nich dotyczy zmniejszenia zależności od pasz na bazie genetycznie modyfikowanej soi importowanej do UE. Dziś, co roku do Europy importowane jest 360 mld soi na pasze. Zagrożenia związane z takim uzależnieniem wyraźnie pokazała pandemia COVID-19, gdy nagle sektor produkcji zwierzęcej musiał się zmierzyć z ryzykiem utraty dostaw. Planowane są zatem, wspieranie uprawy roślin białkowych w UE oraz produkcja alternatywnego materiału paszowego z owadów, glonów lub odpadów rybnych jako produktów ubocznych biogospodarki. Ułatwione ma być również wprowadzanie na rynek zrównoważonych i innowacyjnych dodatków paszowych.
Komisja Europejska planuje także zmiany w promocji produktów pochodzenia zwierzęcego, tak aby priorytet nadać zrównoważonym i niskoemisyjnym metodom produkcji zwierzęcej. Krajowe Plany Strategiczne WPR, które przedstawią państwa członkowskie, będą skrupulatnie oceniane pod kątem powiązania promocji produkcji zwierzęcej z potrzebą trwałości systemu rolno-żywnościowego. Jest nadzieja, że skończy się eldorado promocyjne dla mięsa drobiowego i wieprzowego z intensywnego chowu przemysłowego. Zwłaszcza, że KE zaleca unikanie kampanii marketingowych reklamujących mięso po bardzo niskich cenach.
Zrównoważenie produkcji zwierzęcej w UE ma również polegać na ograniczaniu i lepszej kontroli podawania zwierzętom leków i antybiotyków (ogólnie – środków przeciwdrobnoustrojowych), co wywołuje problem antybiotykoodporności. Już teraz nadmierne i niewłaściwe stosowanie środków przeciwdrobnoustrojowych prowadzi do 33 tysięcy zgonów ludzi na obszarze UE i Europejskiego Obszaru Gospodarczego każdego roku i znacznych kosztów na opiekę medyczną. Uodparnianie się ludzi na antybiotyki może być dodatkowym zagrożeniem w dobie pojawiających się nowych wirusów. W związku z tym, ogólna sprzedaż środków przeciwdrobnoustrojowych w UE podawanych zwierzętom hodowlanym i w akwakulturze ma zostać zmniejszona o 50% do 2030 roku.
Dobrostan zwierząt
Walka z prewencyjnym stosowaniem środków przeciwdrobnoustrojowych w produkcji zwierzęcej UE wymagać będzie podniesienia dobrostanu zwierząt hodowlanych. Osiągnięcie jak najwyższych standardów dobrostanu zwierząt hodowlanych jest sprawą priorytetową dla obywateli Unii Europejskiej z uwagi zarówno na sposób traktowania zwierząt, jak i na jakość produktów pochodzących od nich. Ponadto Komisja Europejska analizować będzie kwestie związane z transportem żywych zwierząt oraz ich ubojem, tak by został zapewniony wysoki dobrostan zwierząt. Być może doczekamy się prawa unijnego, które stopniowo wprowadzać będzie ograniczenia dotyczące liczby transportowanych zwierząt, aż do całkowitego zakazu ich transportu na długie odległości z uwagi na ślad węglowy, okrucieństwo wobec zwierząt i niską jakość produktów mogącą negatywnie rzutować na zdrowie ludzi. Jednym z przyjętych rozwiązań powinno być wprowadzenie etykiet informujących, że produkt pochodzi od zwierząt utrzymywanych, transportowanych i ubijanych w warunkach wysokiego dobrostanu.
Rozwój rolnictwa ekologicznego i agroekologii
Strategia „Od pola do stołu” stawia na rozwój i promocję rolnictwa ekologicznego oraz agroekologii, które wpływają pozytywnie na tworzenie miejsc pracy w rolnictwie, chronią różnorodność biologiczną, a także przyciągają do rolnictwa młodych ludzi. Zakładany jest dalszy rozwój rynku żywności ekologicznej, gdyż jest to zgodne z oczekiwaniami konsumentów w całej UE.
Na państwach członkowskich będzie spoczywać obowiązek stymulowania zarówno podaży produktów ekologicznych, jak i popytu na nie, poprzez prowadzenie kampanii promujących spożywanie ekoproduktów oraz wspieranie zielonych zamówień publicznych, dzięki którym żywność ekologiczna powinna pojawić się w przedszkolach, szkołach i szpitalach.
Rolnictwo ekologiczne ma się rozwijać nie tylko na lądzie, ale także w produkcji z wykorzystaniem wód śródlądowych oraz w akwakulturze morskiej. Powinien nastąpić znaczący wzrost ekologicznej akwakultury. Dlatego środki na rozwój i przechodzenie rolników na produkcję ekologiczną mają być zapewnione nie tylko w WPR 2021-2027, ale też we Wspólnej Polityce Rybackiej (WPRyb). Ponadto Komisja Europejska przedstawi plan działania na rzecz rolnictwa ekologicznego, zgodny z wyznaczonym celem, aby do 2030 roku co najmniej 25% gruntów rolnych UE było uprawianych według zasad rolnictwa ekologicznego.
Zrównoważone rybołówstwo i akwakultura
Dane ekonomiczne wskazują, że zrównoważone rybołówstwo prowadzi do wzrostu dochodów. Aby zapewnić bezpieczeństwo żywnościowe konieczne będzie ograniczenie strat związanych z przyłowami (w związku z nieselektywnymi metodami łowienia) oraz lepsze identyfikowanie połowów (by zwalczać te nielegalne) za pomocą zdigitalizowanych certyfikatów połowowych. Ponadto hodowla ryb i owoców morza generuje mniejszy ślad węglowy niż produkcja zwierzęca na lądzie. Wsparcie finansowe zostanie skierowane do zrównoważonej produkcji rybnej i owoców morza, a także do przemysłu algowego, gdyż glony powinny stać się alternatywnym źródłem białka.
Krótkie łańcuchy dostaw, tradycja regionów oraz współpraca
W celu zapewnienia jak największego bezpieczeństwa żywnościowego Strategia „Od pola do stołu” przewiduje skracanie łańcuchów dostaw. Doświadczenia czasu pandemii wyraźnie wskazują, że jest to najlepszy sposób na zagwarantowanie dostępu do żywności. Zwłaszcza, że KE planuje odnowienie rezerwy na czas kryzysu żywnościowego w różnych sektorach, w tym rolnictwie i rybołówstwie. Ponadto krótkie łańcuchy dostaw to znacznie mniejszy ślad węglowy, gdyż dziś żywność trafiająca na nasze stoły muszą średnio pokonać 180 km. Jest to więc także sposób by konsumenci otrzymywali świeżą żywność, o wysokiej jakości, od lokalnych producentów, którzy w ten sposób zapewnią sobie wyższe i zróżnicowane źródła dochodów. Chodzi też o to by zmniejszyć oddziaływanie długodystansowego transportu na środowisko i klimat. Dziś żywność do Europy pokonuje w ciągu roku 540 mld kilometrów. W 2017 roku około 1.3 miliarda ton surowców rolnych, leśnych i z rybołówstwa było dostarczanych w transporcie drogowym. Pozycja rolników w łańcuchu dostaw ma być także wzmocniona dzięki wsparciu producentów regionalnych (z oznaczeniami geograficznymi) oraz zachęcania do podejmowania przez rolników lub rybaków wspólnych działań (zbiorowych inicjatyw) w ramach organizacji wspólnego rynku produktów rolnych oraz produktów rybołówstwa i akwakultury. Ma to zachęcić rolników do rozwijania spółdzielczości.
Wiedza i doradztwo
By ta strategia odniosła sukces i doszło do rzeczywistych zmian w łańcuchu żywnościowym, konieczne jest przygotowanie silnego i sprawnie funkcjonującego zaplecza doradczego, które ułatwi rolnikom i przedsiębiorcom w branży żywnościowej nie tylko jak najlepszy dostęp do wiedzy, ale także możliwość wymiany informacji i doświadczeń pomiędzy sobą. Komisja Europejska kładzie nacisk na zindywidualizowane usługi doradcze wspierające przechodzenie na zrównoważone formy produkcji żywności, przetwórstwa i handlu. Ma to ułatwiać System Wiedzy i Informacji w Rolnictwie (AKIS) łączący i angażujący wszystkie podmioty łańcucha żywnościowego. W jego ramach mają być na przykład zaproponowane nowe modele biznesowe dla małych i średnich przedsiębiorstw z branży żywnościowej.
Najważniejsza zmiana będzie polegać na przekształceniu Sieci danych rachunkowych gospodarstw rolnych (FADN) w Sieć danych dotyczących zrównoważenia gospodarstw rolnych, ułatwiającą gromadzenie danych i sprawdzenie czy producenci oraz przedsiębiorcy osiągają wskaźniki dotyczące realizacji wyznaczonych w Strategii „Od pola do stołu” celów.
Podmioty łańcucha żywnościowego muszą mieć dostęp do wiedzy, doradztwa oraz możliwość nabywania nowych umiejętności by jak najbardziej ułatwić im przechodzenie na formy zrównoważonego gospodarowania. Największą rolę do odegrania mają tutaj władze państw członkowskich, które powinny zrobić wszystko by nie tylko zachęcić producentów rolnych do zmiany dotychczasowego sposobu postępowania, ale także zapewnić im wszelką pomoc podczas tego procesu zmian. Nie tylko wsparcie finansowe się liczy, ale przede wszystkim opieka merytoryczna i doradcza dla rolników, hodowców i rybaków, którzy są zobowiązani wdrażać zmiany zapewniające bezpieczeństwo i trwałość systemu rolno-żywnościowego.
Nie tylko rolnicy i rybacy
Oprócz propozycji, które mają zasadnicze znaczenie dla producentów rolnych, Strategia „Od pola do stołu” – zgodnie z koncepcją zrównoważenia całego łańcucha żywnościowego – obejmuje sprawy dotyczące przemysłu spożywczego, przemysłu opakowań do żywności, branży sprzedaży hurtowej i detalicznej oraz gastronomii i hotelarstwa. Tutaj również powinny zostać wprowadzone zmiany przede wszystkim nakierowane na powtórne wykorzystanie materiałów oraz zapobieganie marnotrawstwu żywności.
Ponadto liczą się postawy i zachowania samych konsumentów, którzy w największej części przyczynili się do przyjęcia tej strategii konsekwentnie domagając się dostępu do zdrowej żywności, którą można zakupić po przystępnej cenie. W związku z tym na państwach członkowskich będzie spoczywał obowiązek promowania wśród obywateli zmiany nawyków żywieniowych. Ma to zachęcać producentów i innych uczestników łańcucha żywnościowego do podejmowania działań służących ochronie zdrowia, środowiska i klimatu. To właśnie wybory zakupowe, coraz bardziej świadomych konsumentów, mają przyczyniać się do zapewnienia rentowności zmian, które wprowadza Strategia „Od pola do stołu”.
Więcej informacji znajdziecie państwo w kolejnych artykułach, ze szczególnym uwzględnieniem możliwości wprowadzenia w życie Strategii „Od pola do stołu” w Polsce.
Autor: Justyna Zwolińska